vrijdag 23 mei 2014

Sprakeloos



Op de dag dat in de Groene Engel in Oss 's avonds de eerste van een reeks bijeenkomsten rondom het boek Het Nieuwste Brabant werd gehouden deed minister van financiën Jeroen Dijsselbloem een uitspraak die - zacht gesproken - als opmerkelijk kan worden bestempeld. "Nederland", is in zijn ogen "klaar met hervormen". Het tweede kabinet Rutte heeft veel wetgeving aangepast en is klaar met hervormen. Opmerkelijk. Dus kwamen er reacties. De meest uitgesproken in zijn kritiek was hoogleraar transitiekunde Jan Rotmans. Die in een aantal tweets duidelijk maakte waarom hij dit een gotspe vond. Hij was zelfs "sprakeloos".

De uitspraak van Dijsselbloem en de reacties van Rotmans bracht een relatief oud boek van een Nederlands filosoof naar boven: Filosofie voor een beter wereld van Floris van den Berg. Een vervelend boek. Vervelend, want hij confronteert de lezer met zijn of haar eigen levensstijl. En dat die afwijkt van hetgeen Floris bepleit. Maar, aan de andere kant is er geen verandering in (leefstijl) zonder schuren.


Beperkt denkkader?
De opmerking van minister Dijsselbloem dat hij 'klaar' is met hervormen, dat het geen zin meer heeft omdat het amper tot meer economische groei zou leiden klopt binnen zijn denkkader. Een kader waarbinnen alles wat belangrijk is in het leven teruggebracht kan worden tot cijfertjes, getallen, geld. Een economische kijk op de werkelijkheid. Er zijn (inmiddels echter) ook economen die een breder denkkader hebben. Die wéten dat 'normale' economen een te beperkte kijk hebben op de werkelijkheid en meten wat waardevol is. In de normale economie doet het er niet zo veel toe of er 100 of 800 duizend werklozen zijn, veel mensen zich eenzaam voelen of er amper meer leeuweriken boven de velden zingen. Als het financieringstekort maar binnen een bepaalde marge is gebracht, de staatsschuld langzaam afneemt en er economische groei is. De boekhouding klopt en er economische activiteit is. Welke activiteit doet er - in dat verband - niet zo veel toe: geld is geld.

In dat denken is het bijvoorbeeld ook niet relevant dat Nederland amper werk heeft gemaakt van een transitie naar een duurzame samenleving. .

Floris van den Berg kwam in 2009 in zijn boek met een manier om anders naar de werkelijkheid te kijken. Een manier die ons zou kunnen helpen besluiten te nemen. Beslissingen over goed en kwaad. Wat kwaliteit heeft en wat (iets) minder. Een model om keuzes te kunnen maken.
Helaas confronteren die mogelijke keuzes ons met onze (menselijke) hebbelijk- en zwakheden. Ook ons korte termijn denkkader. Individueel en als samenleving. Nogmaals: een vervelend boek. Maar wel een dat gelezen zou moeten worden door mensen die zich afvragen of ons huidig model het ideale is. In een tijd waarin veel mensen - zoals wij dat noemen - aan het oefenen zijn voor een andere tijd.

John Rawls en Peter Singer
Floris van den Berg komt na een korte aanloop in zijn boek Filosofie voor een betere wereld uit op twee filosofen, die hem gebracht hebben tot 'zijn ding'. Een vervelend vehikel, een denkbeeldig apparaat waar wij mensen achter gezet worden. Of plaats nemen. Vrijwillig. Om tot de ontdekking te komen dat er (soms) aan onze kijk op de werkelijkheid of onze besluiten het nodige schort. Of aan onze samenleving. Hij presenteert feitelijk een denkkader. Een middel om op een andere manier naar de werkelijkheid te kijken.
John Rawls (1921-2002) is als filosoof o.a. bekend geworden door zijn 'sluier van onwetendheid' (veil of ignorance). Een beeld, of verhaal om ons na te laten denken over een rechtvaardige samenleving. Het beeld van die sluier wordt door Floris van den Berg in zijn 'machine' als het ware meegenomen. De tweede filosoof die nadrukkelijk aanwezig is in het denken van Van den Berg is de Australiër Peter Singer (1946), die bij het grote publiek bekend als dierenactivist.

Universeel subjectivisme
Universeel subjectivisme is hetgeen Floris van den Berg voorstelt. Het is een manier om naar de werkelijkheid te kijken en op basis daarvan een standpunt in te (kunnen) nemen. Op pagina 16-17 formuleert hij in een notendop wat het is:

Universeel subjectivisme is een gedachte-experiment waarbij jij zelf mag bepalen hoe de samenleving wordt georganiseerd. Jij mag de wetten en regels bepalen. Alles wat mogelijkerwijs te regelen valt, mag jij regelen. Je hebt een enorm controlepaneel onder handbereik met allerlei knoppen en schuiven. Er is bijvoorbeeld een knop met 'belasting' die je hoger of lager kunt draaien. En een knop met 'sociale zorg'. Er zijn grote en kleine knoppen voor de fine tuning. Fine tuning betreft bijvoorbeeld de leerplichtleeftijd. Voor alles wat je kunt bedenken en waar je regels voor zou kunnen maken, daar is een knop voor. Jij zit daar in de sky box met het controlepaneel voor je en je stelt de parameters van de samenleving naar eigen inzicht in. Er is echter één belangrijk gegeven: vast staat dat jijzelf in de door jouw georganiseerde samenleving terecht zult komen, alleen je weet niet in welke hoedanigheid. Je weet niet of je vrouw of man bent, of je intelligent of dom bent, wat je huidskleur is, wat je seksuele geaardheid is, waar je op de wereld terecht zult komen, et cetera.

Gedachte-experiment
Je wordt als mens kortom achter dit apparaat gezet (of je gaat er vrijwillig achter zitten), draait aan alle knoppen om een perfecte samenleving tot stand te brengen. Het is natuurlijk onzin, want zo gemakkelijk laat zich de werkelijkheid niet sturen. Maar het is een gedachte-experiment. Nadat je klaar bent wordt je 'opnieuw geboren' en bepaalt het lof (of God) in welke hoedanigheid je terug komt. De sluier wordt dan als het ware weggetrokken en je bevindt je opeens op een heel andere plek in de wereld. In een andere sexe? In een ander wezen? Op een andere plaats? In een andere welvaartsklasse? Je weet het niet. Eén ding lijkt wel zeker: jouw ideale wereld van voordat de sluier werd weggetrokken bestaat waarschijnlijk niet meer. Integendeel: jouw ideale wereld heeft voor anderen enige of heel veel schaduwkanten.

Klik hier voor een eerder artikel over dit boek (in relatie tot het toenmalige jaarthema) (Universeel subjectivisme) (augustus 2010)

Aan de knoppen draaien
De positieve uitspraak van minister Dijsselbloem bracht dit boek in gedachten. Regeerders zijn bij uitstek mensen die - om in de beeldspraak te blijven - aan de knoppen mogen (beter: moeten) draaien. Waarom? Om een 'betere' samenleving tot stand te brengen. Of - voorzichtiger geformuleerd - er voor te zorgen dat het met die samenleving niet bergafwaarts gaat. Dat 'alles' blijft doormarcheren.
Uit de woorden van Jeroen Dijsselbloem valt op te maken dat hij de komende jaren van die knoppen af zal blijven. De economie groeit immers weer. De parameters die hij belangrijk vindt wijzen de goede richting in. Mission accomplished. Of niet?

Andere knoppen
De kritiek van Jan Rotmans en vele anderen is dat hij andere knoppen niet wil zien. Die niet passen in zijn denkraam. Hieronder een aantal knoppen, waaraan wellicht de komende jaren (decennia) gedraaid zal moeten worden. Waarom? Omdat die knoppen ook belangrijk zijn. Bepalen hoe inwoners van een land zich voelen. Die ook impact zullen hebben op hun economische positie. Verder zijn er ook enkele knoppen (en hun effecten) die niet verdwijnen door net te doen alsof ze niet bestaan.
En elke knop stelt ons burgers (en ook politici) voor dilemma's. Want een draai naar de ene of andere kant levert een andere samenleving op. Er moet gedebatteerd worden. Veel. Om uiteindelijk een besluit te nemen om er deze of gene draai aan te geven.

Afhankelijkheid van fossiele brandstoffen
Opraken van grondstoffen
Zeer schaars worden van betaald werk (door komst robots en zelflerende systemen)
Ziektes waaraan nu nog veel mensen voortijdig overleven verdwijnen of worden chronisch waardoor we gemiddeld veel ouder worden
De hoeveelheid reclame en opdringen van 'behoeften'
Eenzaamheid (mensen die ook door organisaties aan hun eigen lot worden overgelaten)
Mensen in opkomende Derde wereldlanden gaan onze manier van leven overnemen
(On)gelijkheid (binnen een land en tussen landen/werelddelen)
De problemen als land alleen oplossen of meer samenwerking zoeken
De mate waarin 'de mens' met 'de machine' gaat/zal versmelten
Veel hoogopgeleide (jongeren) die niet breed opgeleid zijn en daardoor onvoldoende creatief kunnen zijn

Andere artikelen
Waarin op aspecten van dit onderwerp wordt ingegaan én vaak verwezen wordt naar relevante boeken.
Welbevinden - Het regelmatig bezoeken van de bibliotheek verhoogt het geluk meer dan een salarisverhoging van €1.666. (mei 2014)
Why oh why - Do we take this as bad news? (mei 2014)
Citaat 100 - Binnen dertig jaar is de helft van de nu bestaande banen overbodig. (januari 2014)
Tredmolen - Money that you don't have to spent, on things you don't need, ... (november 2013)
Leven - We moeten rust en werk juist integreren, dat is de grote opgave waarvoor we staan. (november 2013)
Onzin!? - We zouden niet de eersten zijn. Aan het begin van de 20e eeuw was er al een werknemer die door de technologie overbodig werd gemaakt: (november 2013)
In control? - 9 Out Of 10 Americans Are Completely Wrong About This Mind-Blowing Fact (oktober 2013)
Ontplooien - ... gaat hij voorbij aan het feit dat de mens in hoge mate handelt zoals de commercie hem laat handelen. (oktober 2013)
TrendRede 2014 - We vliegen blind in deze crisis en hebben geen idee. (september 2013)
Verbluft - Toen ze bij de derde passage vanachter de maan vandaan kwamen, kregen ze een panorama te zien dat ons wereldbeeld voor altijd zou veranderen. (september 2013)
Humo - Uiteindelijk staat een depressie gelijk aan zinverlies: niks heeft nog betekenis, niks heeft nog zin. (augustus 2013)
Boude bewering - Het gaat gebeuren, mensen. U vroeg zich af waar die robots bleven, nou, u zult het weten. (juli 2013)
Wijze baas - Het is een illusie om te denken dat we ooit nog volledige werkgelegenheid krijgen. (mei 2013)
Kishore - ... dat je met het geld dat de EU uitgeeft aan koeien, elke koe business class tweemaal de wereld rond kunt laten vliegen ... (april 2013)
Roos Vonk - Op de woelige baren van het leven hebben we een vuurtoren nodig, een oriëntatiepunt. (april 2013)
Lichtpunt - Oorlog tegen kanker gaat eindfase in. (april 2013)
Normaal? - Pompjes laten ontwerpen die te veel zeep afgeven zodat mensen er meer van gebruiken. (april 2013)
Simsalabim - Als ik van jou 10.000 euro leen, zal alleen een gek zeggen dat ik 10.000 euro rijker ben. (maart 2013)
Borderline - We verliezen ons in keuzes, en weten het niet meer. (maart 2013)
Vervelend - Jan Müller hat genug (maart 2013)

(donderdag 22 mei 2014)
Hans van Duijnhoven

Geen opmerkingen:

Een reactie posten